تعریف تقوا

معمولاً تقوا را به عنوان یک برنامه منفی یعنی پرهیزکاری و اجتناب و کناره گیری از معصیت معرفی   می کنند، چنین می پندارد که حفظ تقوا با شرکت در امور اجتماعی بسیار دشوار بلکه متعذر است. زیرا نفس انسان طبعاً به گناه تمایل دارد، اگر مسئولیت های اجتماعی را بپذیرد، طبیعتاً به گناه کشیده می شود. بنابراین، یا باید تقوا پیشه و پرهیزکار بود و از امور اجتماعی کناره گیری کرد یا مسئولیتهای اجتماعی را پذیرفت و تقو ارا از دست داد، زیرا جمع آن ها غیر ممکن است.

لازمه این طرز تفکر این است که هر چه انسان گوشه گیرتر  و منزوی تر باشد با تقوا تر خواهد بود.

اما تقوا در بعضی آیات قرآن و احادیث و نهج البلاغه به عنوان یک ارزش مثبت معرفی شده است، نه منفی. تقوا فقط به معنی ترک گناه نیست، بلکه عبارت است از یک نیروی درونی و قدرت ضبط نفسانی که در اثر تمرین و ریاضتهای مداوم برای نفس حاصل می شود و نفس را آن چنان نیرومند   می سازد که مطیع فرمان های الهی خواهد بود. آنچنان نیرومند می شود که در برابر خواسته ها و تمایلات غیر مشروع نفسانی مقاوم و پایدار و ثابت قدم خواهد بود. در لغت هم تقوا به همین معنا آمده است.

تقوا از ماده  وقایه گرفته شده که به معنای حفظ و نگهداری است. تقوا یعنی خود نگهداری و کنترل نفس. تقوا یک صفت مثبت مصونیت دهنده است، نه یک امر سلبی و  منفی. تقوا یعنی تقید و تعهد انسان به اطاعت از قوانین و دستورات شرع، هر ترک گناهی را تقوا نمی گویند، بلکه ملکه ترک گناه و نیروی کنترل و ضبط نفس را تقوا می دانند. تقوا بهترین زاد آخرت است و  زاد یک امر مثبت است نه منفی. از باب نمونه به چند مورد از سخنان حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام توجه بفرمایید:

1.     ای بندگان خدا، شما را به تقوا سفارش می کنم زیرا تقوا برای نفس به منزله افسار است که او را به سوی خوبیها می کشد.پس به رشته های محکم تقوا تمسک جویید و به حقایق آن متوسل شوید تا شما را به منازل آرامش و رفاه و وطن های وسیع و پناهگاه های محفوظ و منزل های عزت برساند¹.

2.     همانا که تقوا، امروز برای شما پناهگاه و سپر است و برای فردا (قیامت) راهی است به سوی بهشت. راهی آشکار که پوینده اش سود می برد و ودیعه گیرنده اش حافظ آن خواهد بود².

3.     ای بندگان خدا بدانید که تقوا پناهی استوار است و فجور و بی تقوایی خانه سست بنیادی است که نمی تواند ساکنش را نگه دارد و پناهنده اش را حفظ کند. بدانید با تقوا سم و نیش گناهان قطع      می شود³.

4.     ای بندگان خدا! همانا تقوا، اولیا خدا را از گناه باز می دارد و ترس خدا را در قلوبشان مستقر   می سازد بدانگونه که شبها را برای عبادت و راز و نیاز با خدا بیدار می مانند و روز ها را روزه می دارند⁴.

5.     همانا که تقوا در این دنیا برای تو پناهگاه و بعد از مرگ سعادت است⁵.

چنانکه ملاحظه می فرمایید تقوا در این احادیث به عنوان یک ارزش مثبت و یک نیروی وجودی بازدارنده و مصونیت دهنده و یک عامل قوی کنترل کننده معرفی شده است. تقوا به منزله افساری است که به وسیله آن، ‌مرکب چموش و سرکش نفس و خواسته ها و تمایلاتش کنترل و تعدیل می شود. تقوا به منزله قلعه و حصار محکمی است که انسان را با تاخت و تاز دشمنان داخلی یعنی هوی ها و هوسهای نامشروع نفسانی  و شیطانی محفوظ می دارد. تقوا به منزله سپری است که از اصابت تیرهای مسموم و ضربه های کشنده شیاطین جلوگیری می کند. تقوا به انسان آزادی می دهد،  از اسارات هوی ها و هوس ها آزاد می سازد و رشته های حرص  و طمع و حسد و شهوت و غضب را از گردنش بر می دارد. تقوا محدودیت نیست بلکه مالکیت و کنترل نفس است. به انسان عزت و شرافت و قدرت و شخصیت و پایداری می دهد. قلب را از هجوم افکار شیطانی حفظ می کند و برای نزول فرشتگان الهی و تابش انوار قدسی آماده می گرداند و به اعصاب آرامش و اطمینان می بخشد. تقوا برای انسان به منزله خانه و جامه است که از حوادث و سرما و گرما نگهداری می کند.

خدا در قرآن می فرماید: و لباس التقوا ذالک خیر⁶ بنا براین تقوا یک ارزش وجودی و زاد و توشه آخرت است، نه یک صفت منفی. البته تقوا در قرآن و حدیث به معنی ترس و ترک گناه نیز استعمال شده است، لیکن اینها از لوازم تقوا هستند، نه خود آن.

1. نهج البلاغه ، خطبه 195.

2. نهج البلاغه ، خطبه 191.

3. نهج البلاغه ، خطبه 157.

4. نهج البلاغه ، خطبه 114.

5. غررالحکم ، ص 222.

6. اعراف / 26.