در مکتب اسلام تقوا از موقعیت ممتازی برخوردار است و متقین از مومنین ممتاز شمرده می شوند. کلمه تقوا و مشتقاتش در قرآن و نهج البلاغه و مکتب حدیث- مخصوصاً در کتاب شریف نهج البلاغه – بسیار تکرار شده است. قرآن مجید ملاک ارزش انسانها را تقوا می داند و می فرماید: گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست1.
تقوا به عنوان بهترین توشه آخرت و بزرگترین وسیله سعادت معرفی شده است.
و می فرماید: برای کسانی که نیکو کار و با تقوا باشند پاداشی بس بزرگ خواهد بود2.
و می فرماید: به سوی مغفرت پروردگارتان بشتابید و به سوی بهشتی که عرضش به مقدار آسمانها و زمین است و برای متقین آماده شده است بشتابید3.
و می فرماید: همانا که متقین در بهشت و در نعمت زندگی می کنند و از نعمتهایی که پروردگارشان عطا کرده دلشادند4.
همچنین در کتاب نهج البلاغه و کتب حدیث، تقوا به عنوان رئیس اخلاق و بزرگترین وسیله سعادت معرفی شده است. از باب نمونه:
1. حضرت علی علیه السلام فرمود: تقوا در راس همه اخلاق قرار دارد5.
2. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یک صفت است که هر کس ملازم آن شد دنیا و آخرت در اختیار او خواهد بود و به بهشت نیز نائل خواهد شد. گفته شد: یا رسول الله آن صفت چیست؟ فرمود: تقوا. هرکس که می خواهد عزیز ترین مردم باشد تقوا را پیشه خود سازد. سپس این آیه را خواند: هر کس که تقوا را پیشه خود سازد خدا برایش گشایش قرار خواهد داد و روزی آن را از جای بی گمان خواهد فرستاد6.
3. امیر المومنین علیه السلام می فرماید: تقوا را از دست ندهید چون جامع همه خیرات و خوبی هاست، خیری جز تقوا وجود ندارد، خیراتی که بواسطه تقوا حاصل می شود در غیر آن یافت نمی شود، چه خیر دنیا و چه خیر آخرت7.
4. حضرت سجاد علیه السلام فرمود: شرافت و ارزش هر عملی بواسطه تقوا است، فقط متقین به سعادت و رستگاری نائل می گردند. خدای متعال می فرماید : بدرستیکه سعادت و رستگاری از آن متقین می باشد8.
5. حضرت علی علیه السلام فرمود: ای بندگان خدا! آگاه باشد که متقین از نعمتهای دنیا و آخرت بر خوردار خواهند شد. در بهره گیری از نعمت های دنیا با اهل دنیا مشارکت دارند لیکن اهل دنیا در آخرت با اینان شریک نیستند. با بهترین وجه در دنیا سکونت دارند و با بهترین وجه از مأکولات استفاده می کنند. متقین در دنیا از همان نعمت هایی که مترفین و مستکبرین استفاده می کنند استفاده می نمایند. لیکن بازاد و توشه و سود فراوان، از این جهان به سرای آخرت انتقال خواهند یافت.از لذت زهد در دنیا برخوردار می شوند و می دانند فردای قیامت در جوار رحمت خدا زندگی خواهند کرد، و هر چه را از خدا بخواهند به اجابت می رسد و بهره آنان از لذت ها ناقص نخواهد بود9.
در بعضی احادیث، تقوا به عنوان عامل مهم تزکیه و تذهیب نفس و یک داروی شفا بخش بیماریهای نفس معرفی شده است.
6. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: همانا که تقوا داروی شفا بخش بیماری قلبهای شما و روشنگر کوری دلها و شفابخش بیماری بدنها و اصلاح کننده فساد سینه ها و پاک کننده آلودگی های نفس و جلا دهنده پرده های دیدگان و آرامش بخش اضطرابهای دورنی و روشن کننده تاریکیهای شما می باشد.
1. سوره حجرات ، آیه 13.
2. سوره آل عمران ، آیه 172.
3. سوره آل عمران ، آیه 133.
4. سوره طور ، آیه 18.
5. نهج البلاغه ، کلمات قصار 41.
6. بحارالانوار ، ج 70 ، ص 285.
7. بحارالانوار ، ج 70 ، ص 285.
8. بحارالانوار ، ج 77 ، ص 386.
9. نهج البلاغه ، کتاب 27.
10. نهج البلاغه ، خطبه 198.
معمولاً تقوا را به عنوان یک برنامه منفی یعنی پرهیزکاری و اجتناب و کناره گیری از معصیت معرفی می کنند، چنین می پندارد که حفظ تقوا با شرکت در امور اجتماعی بسیار دشوار بلکه متعذر است. زیرا نفس انسان طبعاً به گناه تمایل دارد، اگر مسئولیت های اجتماعی را بپذیرد، طبیعتاً به گناه کشیده می شود. بنابراین، یا باید تقوا پیشه و پرهیزکار بود و از امور اجتماعی کناره گیری کرد یا مسئولیتهای اجتماعی را پذیرفت و تقو ارا از دست داد، زیرا جمع آن ها غیر ممکن است.
لازمه این طرز تفکر این است که هر چه انسان گوشه گیرتر و منزوی تر باشد با تقوا تر خواهد بود.
اما تقوا در بعضی آیات قرآن و احادیث و نهج البلاغه به عنوان یک ارزش مثبت معرفی شده است، نه منفی. تقوا فقط به معنی ترک گناه نیست، بلکه عبارت است از یک نیروی درونی و قدرت ضبط نفسانی که در اثر تمرین و ریاضتهای مداوم برای نفس حاصل می شود و نفس را آن چنان نیرومند می سازد که مطیع فرمان های الهی خواهد بود. آنچنان نیرومند می شود که در برابر خواسته ها و تمایلات غیر مشروع نفسانی مقاوم و پایدار و ثابت قدم خواهد بود. در لغت هم تقوا به همین معنا آمده است.
تقوا از ماده وقایه گرفته شده که به معنای حفظ و نگهداری است. تقوا یعنی خود نگهداری و کنترل نفس. تقوا یک صفت مثبت مصونیت دهنده است، نه یک امر سلبی و منفی. تقوا یعنی تقید و تعهد انسان به اطاعت از قوانین و دستورات شرع، هر ترک گناهی را تقوا نمی گویند، بلکه ملکه ترک گناه و نیروی کنترل و ضبط نفس را تقوا می دانند. تقوا بهترین زاد آخرت است و زاد یک امر مثبت است نه منفی. از باب نمونه به چند مورد از سخنان حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام توجه بفرمایید:
1. ای بندگان خدا، شما را به تقوا سفارش می کنم زیرا تقوا برای نفس به منزله افسار است که او را به سوی خوبیها می کشد.پس به رشته های محکم تقوا تمسک جویید و به حقایق آن متوسل شوید تا شما را به منازل آرامش و رفاه و وطن های وسیع و پناهگاه های محفوظ و منزل های عزت برساند1.
2. همانا که تقوا، امروز برای شما پناهگاه و سپر است و برای فردا (قیامت) راهی است به سوی بهشت. راهی آشکار که پوینده اش سود می برد و ودیعه گیرنده اش حافظ آن خواهد بود2.
3. ای بندگان خدا بدانید که تقوا پناهی استوار است و فجور و بی تقوایی خانه سست بنیادی است که نمی تواند ساکنش را نگه دارد و پناهنده اش را حفظ کند. بدانید با تقوا سم و نیش گناهان قطع می شود3.
4. ای بندگان خدا! همانا تقوا، اولیا خدا را از گناه باز می دارد و ترس خدا را در قلوبشان مستقر می سازد بدانگونه که شبها را برای عبادت و راز و نیاز با خدا بیدار می مانند و روز ها را روزه می دارند4.
5. همانا که تقوا در این دنیا برای تو پناهگاه و بعد از مرگ سعادت است5.
چنانکه ملاحظه می فرمایید تقوا در این احادیث به عنوان یک ارزش مثبت و یک نیروی وجودی بازدارنده و مصونیت دهنده و یک عامل قوی کنترل کننده معرفی شده است. تقوا به منزله افساری است که به وسیله آن، مرکب چموش و سرکش نفس و خواسته ها و تمایلاتش کنترل و تعدیل می شود. تقوا به منزله قلعه و حصار محکمی است که انسان را با تاخت و تاز دشمنان داخلی یعنی هوی ها و هوسهای نامشروع نفسانی و شیطانی محفوظ می دارد. تقوا به منزله سپری است که از اصابت تیرهای مسموم و ضربه های کشنده شیاطین جلوگیری می کند. تقوا به انسان آزادی می دهد، از اسارات هوی ها و هوس ها آزاد می سازد و رشته های حرص و طمع و حسد و شهوت و غضب را از گردنش بر می دارد. تقوا محدودیت نیست بلکه مالکیت و کنترل نفس است. به انسان عزت و شرافت و قدرت و شخصیت و پایداری می دهد. قلب را از هجوم افکار شیطانی حفظ می کند و برای نزول فرشتگان الهی و تابش انوار قدسی آماده می گرداند و به اعصاب آرامش و اطمینان می بخشد. تقوا برای انسان به منزله خانه و جامه است که از حوادث و سرما و گرما نگهداری می کند.
خدا در قرآن می فرماید: و لباس التقوا ذالک خیر6 بنا براین تقوا یک ارزش وجودی و زاد و توشه آخرت است، نه یک صفت منفی. البته تقوا در قرآن و حدیث به معنی ترس و ترک گناه نیز استعمال شده است، لیکن اینها از لوازم تقوا هستند، نه خود آن.
1. نهج البلاغه ، خطبه 195.
2. نهج البلاغه ، خطبه 191.
3. نهج البلاغه ، خطبه 157.
4. نهج البلاغه ، خطبه 114.
5. غررالحکم ، ص 222.
6. اعراف / 26.